Van eenzame doden wist hij mensen te maken

Van eenzame doden wist hij mensen te maken, aldus Sybilla Claus in haar In Memoriam voor de dichter F. Starik, te lezen op de website van Trouw.  F. Starik had in Amsterdam een groep dichters verzameld die een gedicht voordroegen bij de begrafenis van doden zonder nabestaanden. Bijvoorbeeld mensen die thuis dood waren aangetroffen, sommigen misschien al weken geleden overleden – die vaak leefden in de troep of met dichtgetimmerde ramen.

[Onderaan staan twee links naar interviews met enkele van deze dichters over hun werk voor eenzame doden.]

Van eenzame doden weer mensen maken is misschien wel het wezen van elke uitvaart.
Wij vormen ons opnieuw het beeld van de mens die nu dood is, en wij ondersteunen daarmee ook de directe nabestaanden.

Het begraven van de doden is een van de zogenaamde werken van barmhartigheid. Het was paus Innocentius III die deze specifieke vorm van barmhartigheid benoemde in de tijd van de pestepidemieën en toevoegde aan het bekende lijstje: de hongerigen voeden, de naakten kleden, gevangenen bezoeken e.a.

Opvallend is dat, in tegenstelling tot  de andere werken van barmhartigheid,  niemand beter lijkt te worden van het begraven van de doden – uitvaartondernemers uitgezonderd.
De hongerige die we te eten geven, de gevangene die we bezoeken: zij worden er beter van – maar de dode die we begraven, wie wordt daarmee geholpen?

De dichter F. Starik laat met zijn initiatief De Eenzame Uitvaart zien dat wij allemaal beter worden van het begraven van de doden. Het gaat dan niet om de hygiënische kant van de zaak, om de volksgezondheid – die zal voor paus Innocentius destijds wel een reden geweest kunnen zijn om het begraven van doden als een werk van barmhartigheid te presenteren.

paus Innocentius III

Het gaat om de erkenning van menselijke waardigheid, om respect voor de menselijke persoon.
Zelfs als de dode een junkie zou zijn, of een crimineel – de dode was een mens, een van ons.
Ook als de dode een geliefde was met wie ooit een pijnlijke verwijdering is ontstaan – in de dood kunnen we hem of haar weer zien als de hele mens die hij of zij ooit was.

Met dank aan Innocentius.

---

Ik neem afscheid van mogelijke levens | Interview met dichter Jannah Loontjens

F. Starik: het laatste interview met de dichter voor eenzame doden

---

In Memoriam van Sybilla Claus, in Trouw

---

 

Hoe om te gaan met leed?

Deze vraag is het onderwerp van Huub Schumacher in een bijeenkomst van het GOP op 11 april a.s. Hij spreekt daar over de visie van Eugen Drewermann op lijden en troost.
De titel zet aan tot nadenken.

Visie

Een visie op lijden en troost? Zijn lijden en troost begrippen die zich lenen voor een visie? Als het gaat over lijden, over andermans of andervrouws lijden, kun je eigenlijk alleen maar stil worden.

We krijgen er vaak genoeg mee te maken.
Een goede bekende kreeg te horen dat ze alvleesklierkanker heeft.
Een andere goede bekende werd na deelname aan het bevolkingsonderzoek darmkanker voor verder onderzoek opgeroepen.
Een goede vriend kreeg drie jaar terug de diagnose alvleesklierkanker, en overleed een jaar daarna.
Een jonge vrouw in de buurt is sinds drie jaar MS-patiënt.

Leed vraagt om stilte, een stilte waarin het mogelijk wordt om als het ware in de huid te kruipen van degene die het overkomt. Een stilte waarin je kunt proberen mee te voelen hoe de betrokkene met haar/zijn situatie om wil gaan of om kan gaan, mee te voelen welke aangrijpingspunten iemand daarvoor heeft in haar of zijn persoonlijkheid en leven.

Woorden die zich hierbij kunnen aandienen zijn: onzegbaar, onpeilbaar, onbegrijpelijk, ontroostbaar, onuitsprekelijk.

Godsbeeld

Schumacher licht de vraagstelling toe: het godsbeeld van onze opvoeding leidt ertoe dat veel mensen vast lopen met leed dat hen overkomt.

In ken geen ervaringscijfers, maar hebben wij dan nog steeds dat godsbeeld van onze opvoeding? Hebben we inmiddels niet geleerd daar zelf iets van te vinden?

Ons lange leven lang zijn mensen op bepaalde zaken stuk gelopen, als gevolg van het godsbeeld van onze opvoeding. Al die confrontaties hebben ertoe geleid dat velen het godsbeeld van hun opvoeding al bij het oud vuil hebben weggezet, en het misschien door een ander beeld hebben vervangen.

Niettemin: mensen kunnen vastlopen in of met het leed dat ze overkomt. Dat is op zichzelf tragisch, en het kan ons verleiden ‘troost’ te gaan bieden met ongevraagde adviezen. Bijvoorbeeld over wat betrokkene kan doen om zijn of naar situatie te verbeteren.

Maar laten we niet te snel teruggrijpen op grote woorden als visie en godsbeeld. Laten we betrokkenen troosten door in de stilte bij hen te blijven zitten.

---

Dag van Verzoening

Maandag wordt het eindrapport van het meldpunt seksueel misbruik in de katholieke kerk in Nederland gepresenteerd aan de organisaties van slachtoffers. Reden om nog eens te kijken naar De Weg naar Verzoening.

De Weg naar Verzoening is het hoopgevende resultaat van een openhartige samenwerking tussen slachtoffers van het seksueel misbruik, het bisdom Roermond en initiatiefnemer, de beeldend kunstenaar Pierre Habets. Dat deze samenwerking tot stand is gekomen is het grootste wonder. Dat is gevisualiseerd en symbolisch verbeeld in een bronzen kunstwerk dat vrij bewonderd kan worden in het stadspark de Kartuis in Roermond.

Waarom vieren we niet jaarlijks een Dag van Verzoening in de katholieke gemeenschappen? Verzoening om mee te leven met slachtoffers, oude en nieuwe; verzoening voor kerkleden die geen slachtoffer zijn geweest maar zich kapot schamen om wat een aantal van ‘hun’ priesters en religieuzen de slachtoffers hebben aangedaan; verzoening met de gedachte dat een kerkelijke gemeenschap – hoewel bezoedeld – als gemeenschap misschien niet afgeschreven hoeft te worden als een weg voor het evangelie.

The making of  De weg naar verzoening

Blog van 11 augustus over De Weg naar Verzoening

Deuk in een pakje boter

Is kritisch katholiek een achterhaald begrip geworden?

Kritisch katholicisme in de r.k.-kerk in Nederland kwam op aan het eind van de vorige eeuw, met de Acht Mei Beweging als het duidelijk zichtbare kritisch katholieke vlaggenschip.

We hadden toen, en het bestaat nog steeds, het instituut r.k.-kerk, met rangen en standen van boven tot onder, met leerstellingen, regels en ordening enzovoort enzovoort. De kritiek richtte zich destijds op de wijze van gezagsuitoefening, op de onmogelijkheid voor  vrouwen om priester te worden, op het afdoen van kritiek met een beroep op het geloof, op gebrek aan oecumenisch elan – om maar wat te noemen.
De kritiek leidde nauwelijks tot een deuk in een pakje boter. Zij het, dat mensen en groepen hun eigen verantwoordelijkheid namen en zich verenigden in zelfstandige buitenkerkelijke opstellingen.

Van lieverlee verschoof het onderwerp van kritiek naar het geloof zelf: eeuwig leven, Drievuldigheid – wat kunnen we ermee?

Bij onze protestantse buren ging de ontwikkeling sneller. Harry Kuitert heeft na zijn pensionering het christelijk geloof en de christelijke kerk opnieuw doordacht. Zijn uitspraak Alle spreken over boven komt van beneden, ook het spreken dat beweert van boven te komen is in zekere zin het sluitstuk van het kritisch katholiek-zijn.

Kritisch katholicisme kunnen we nu als een afgesloten fase beschouwen.

Werken van Barmhartigheid, Meester van Alkmaar, 1504

Wat ons te doen blijft is het oog richten op mensen en de samenleving, in verbinding  met de overlevering van de beelden, interpretaties, rituelen en het discours sinds het begin van de christelijke godsdienst.

 

De katholieke Luther

Met de kwalificatie katholiek wordt vaak alleen gedoeld op de roomsen; katholiek betekent rooms-katholiek. Voor aanverwante christenen gebruiken we andere namen: oud-katholieken, grieks-katholieken, orthodox katholieken of protestanten, hervormden enzovoort.

Ignatius van Antiochië

Het woord katholiek werd al in een eerste eeuw gebruikt door Ignatius van Antiochië. Hij schrijft in een brief aan de gemeente van Smyrna: Waar Jezus Christus is, daar is de katholieke kerk.

Het ‘Oecumenisch Forum voor Katholiciteit’ werkt dit uit in zijn Katholiek Appel  *).

• De kerk is katholiek omdat elke lokale kerkgemeenschap onderdeel is van de ene wereldwijde kerk van Christus, verspreid over alle volken, denominaties en culturen. Parochies en gemeenten zijn geen autonome eilandjes, maar zijn regionaal, landelijk en wereldwijd met elkaar verbonden als knopen van een visnet. Samen vormen parochies en gemeenten een lokale kerk. En samen vormen deze lokale kerken de ene kerk van Jezus Christus.
• De kerk is katholiek omdat zij leeft uit het apostolisch getuigenis, zoals dat tot ons komt in de traditie. Zij heeft alleen toekomst wanneer zij haar geschiedenis en overlevering daaraan toetst, kritisch evalueert en op overtuigende wijze vertaalt en doorgeeft.
• De kerk is katholiek omdat haar boodschap gericht is op het geheel van de menselijke samenleving. Katholiciteit voedt het verlangen naar heelwording en is een weerwoord tegen de voortgaande afbraak van menselijke solidariteit in onze globaliserende wereld.

Katholiek is in eerste instantie dus een kwaliteit van de kerk, niet van een van de vele kerkgenootschapen en denominaties. En de kerk bestaat uit alle lokale gemeenschappen in wereldwijde verbondenheid.

Wittenberg

Het bovengenoemde Oecumenisch Forum houdt op 25 november in Utrecht zijn jaarlijkse Ontmoetingsdag  ^). Die zal gaan over De katholieke Luther. De bedoeling is Luther te bevrijden uit de geijkte protestantse en rooms-katholieke denkkaders, om hem ‘thuis’ te laten komen waar hij thuis hoort: in de ‘ene heilige katholieke kerk’ uit het credo.

We weten dat Luther ook een felle antisemiet was. Dat maakt het thema van de ontmoetingsdag ongemakkelijk. Maar het opnieuw doordenken van katholiciteit is een zinnige zaak.

---

*)  Katholiek Appel

^) Ontmoetingsdag

Allerzielen met Käthe Kollwitz

Sterven is een valpartij, maar je wordt opgevangen, aldus de Belgische bisschop Bonny *) ter gelegenheid van Allerzielen. Hij bezoekt een palliatieve afdeling met terminale mensen. Sterven is vallen, maar je kunt niet dieper vallen dan in Gods handen.  Tja.

Is sterven wel de ergste valpartij die een mens kan overkomen? Erger dan sterven is het achterblijven als nabestaande, als nabestaande van je kind of van je partner. Dat is de confrontatie met een volstrekt zinloze dood, zelfs als die dood voor de betrokkene nog een verlossing zou betekenen uit vreugdeloos of pijnlijk leven.

Achterblijven als nabestaande is een valpartij waarbij er meestal géén opvang is. Om allerlei mogelijke redenen:  mensen kunnen zich geen voorstelling maken van die valpartij en zijn niet in staat daarin met iemand mee te leven, of er zijn externe factoren  die een opstaan uit die valpartij heel moeilijk maken – bijvoorbeeld een slechte gezondheid of sociaal isolement.

Aansprekender dan Allerzielen is bijvoorbeeld een dodenherdenking als op 4 mei, of de herdenking van slachtoffers uit het door Japan bezette Nederlands Indië, of slachtoffers van Auschwitz, de Bijlmerramp of de ramp met MH17. Er zijn veel van zulke herdenkingen. Herdenkingen waar mensen stilstaan bij het verdriet van de nabestaanden en bij wat het leven van de overledene(n) betekende en nog betekent voor die nabestaanden en voor onszelf.

De 17-jarige Duitse Peter Kollwitz sneuvelde in de eerste wereldoorlog. Zijn moeder, de Duitse beeldhouwster Käthe Kollwitz (1867-1945) maakte Het treurende ouderpaar dat nu op het oorlogskerkhof in Vladslo (B.) staat, waar Peter is begraven.
Het is een uitbeelding van immens verdriet, niet alleen van de ouders over hun zoon, maar van mensen over de zinloosheid van oorlog en de trieste gevolgen daarvan voor elkaar.

Ik begrijp die bisschop Bonny wel, q.q. kan hij immers niet anders. Maar het signaal is verkeerd: Allerzielen is geen opstapje naar het eeuwig leven. Pastoraal praat hij dood en leven aan elkaar, alsof zijn tekst door een rooms-katholieke tekstverwerker wordt opgehoest. Voor Allerzielen doen we er beter aan ons in te leven in het treurende ouderpaar van Käthe Kollwitz.

---

*)  Bisschop Bonny

Verloren jeugd

Verloren jeugd, dat was de krantenkop die mijn aandacht trok.
Want die deed mij onmiddellijk denken aan de vele slachtoffers van het seksueel misbruik in de kerk, en aan De Weg naar Verzoening van Pierre Habets in Roermond.

Maar nee, Verloren jeugd bleek te slaan op een expositie over kinderarbeid, en wel in de fabrieken van Regout, in de tweede helft van de 19e eeuw. De tentoonstelling bestaat uit een reeks panelen met tekst over de kinderarbeid in die tijd, over mensen die dat aan de kaak probeerden te stellen, over het zogenoemde kinderwetje van Van Houten (waarom toch dat verkleinwoord?) uit 1874, over de parlementaire enquête in 1886/1887 en zo verder tot aan de invoering in 1900 van de leerplicht voor 6–12-jarigen.
Onder die panelen waren diverse producten uit de Regout-fabrieken opgesteld. Tja.

De overeenkomst tussen de kinderarbeid van 150 jaar geleden (althans in ons land) en het seksueel misbruik van minderjarigen door katholieke geestelijken bleef door mijn hoofd spoken.

Kinderen werd hun jeugd afgenomen. Op de foto treurt een kind dat zijn beertje, zijn jeugd verloren heeft. Er zullen daarnaast in die fabrieken van Regout destijds ook kinderen seksueel misbruikt zijn: ze werden immers als slaven ingezet, gebruikt en volkomen machteloos.
Hoe zijn deze kindslaven later door het leven gegaan?

Over de manier waarop slachtoffers van seksueel misbruik door katholieke geestelijken door het leven moesten gaan, is het nodige bekend geworden. Er werden ook handen naar hen uitgestoken. Het project De Weg naar Verzoening leidde in Roermond tot een luisteren van kerkleiders naar slachtoffers. Een sluitstuk waarin slachtoffers meer verzoend konden raken met hun eigen verleden.

De kindarbeiders (m/v) van Regout zullen het economisch en misschien ook seksueel misbruik in de fabrieken alléén hebben moeten verwerken. Voor hen was er geen weg, zelfs geen paadje naar verzoening.

---

Meer over:

De Weg naar Verzoening

Verloren jeugd, Centre Céramique, Maastricht

Heimwee-katholieken

Heimwee-katholieken delen ervaringen, vanzelfsprekendheden en visies met elkaar maar in de praktijk gaat het om een uitwisseling van herinneringen aan vroegere, betere tijden. Aldus Jan van Hooydonk in een lezing in 2012.

Sinds Vaticanum II zijn er veel katholieken die in de kerk terzijde zijn geschoven, gekwetst. En soms is het vreselijk moeilijk een kwetsing, een verlies te boven te komen. Het helpt als je karakter er een beetje geschikt voor is, of als zich nieuwe uitdagingen aanbieden. Het helpt minder als je blijft omgaan met lotgenoten die je pijn voortdurend bevestigen.
Voor heimwee-katholieken geldt in zekere mate wat Romano zegt in La grande Bellezza: nostalgie is de enige afleiding voor degenen die niet in de toekomst geloven.

Zijn kritisch katholieken heimwee-katholieken? Beiden delen de beginverhalen zoals Vaticanum II, Pastoraal Concilie, beiden delen herinneringen aan Bekkers en Alfrink, beiden delen hun toenmalige lijden aan de kerk. Maar zij zijn daarna elk huns weegs gegaan. Zij hebben andere posities gekozen in hun houding tegenover hun verleden. Heimwee-katholieken zijn meer bezig met de hoop op de terugkeer van een inspirerend verleden, kritisch katholieken zijn vooral buiten de kerkelijke verbanden doende hun plek te zoeken midden in de samenleving, geïnspireerd door de brede christelijke traditie.

Het leven is niet zwart-wit. Maar ik ontkom niet aan de indruk dat sommige zich kritisch katholieken noemende mensen eigenlijk heimwee-katholieken zijn. Het is dan wat pijnlijk ze daarmee te confronteren.
Met heimwee-katholieken kan ik empathisch meeleven al doet het pijn dat ze na zoveel jaren niet verder gekomen lijken te zijn.

Oorzaken van het seksueel misbruik door priesters en religieuzen

In Australië verscheen een diepgaand rapport *) over de systeemfactoren die bijdroegen aan de tragedie van het seksueel misbruik door priesters en religieuzen. Kieran Tapsell berichtte hierover in NCRonline van 23 september j.l. **)
Deze blog is gebaseerd op dit bericht.

---

Vanaf de 4e eeuw werd seksueel misbruik van kinderen door de kerk gezien als een misdaad die minimaal met gevangenisstraf bestraft moest worden. Tot in het begin van de 20ste eeuw hield die zienswijze stand. Maar in 1922 stelde paus Pius XI dat alle informatie over seksueel misbruik door priesters en religieuzen met de grootste geheimhouding omgeven diende te worden.

Een aantal factoren droeg bij aan deze radicale verandering.
De kerk had besloten dat zij een volmaakte gemeenschap was zonder behoefte aan een vorm van hulp van de staat. Priesters waren als mens ontologisch veranderd en moesten niet als gewone criminelen worden behandeld. De clerus moest niet voor rechtbanken verschijnen vanwege het anti-clericalisme. Bovendien zou de uitvinding van de radio ertoe leiden dat schandalen met de snelheid van het geluid bekend zouden worden.

Het rapport wijst ook op de verlaging van de leeftijd voor het biechten, van 12 naar 7 jaar, door Pius X. Had de kerk al sinds de middeleeuwen problemen met priesters die de biechtstoel gebruikten voor sex, de pedofielen onder hen kregen nu ruimer baan.

Het rapport onderzoekt de geschiedenis van de opleiding tot priester, met name vanaf Trente toen het gewoonte werd om jonge kinderen te plaatsen in klein-seminaries. Dat werd een ramp, omdat psychologisch en seksueel onrijpe priesters zich konden fixeren op die kinderen.

Vaticanum II en de seksuele revolutie in de 20ste eeuw hebben niet bijgedragen aan de uitbraak van het seksueel misbruik. Ook het celibaat is op zichzelf geen oorzaak van het misbruik maar wel een belangrijke risicofactor in combinatie met gebrek aan psychologische en seksuele ontwikkeling in het seminarie-systeem.

Ook homoseksualiteit is op zichzelf geen factor van het misbruik. Maar wanneer homoseksuele seminaristen er niet in slagen hun oriëntatie een plek te geven in de gesloten en homofobe kerkelijke omgeving, is het moeilijk voor hen voldoende rijp te worden om weerstand te bieden aan de gelegenheden die zich aanbieden met minderjarigen.

Het rapport is kritisch over de kerkelijke neiging tot geheimhouding, over de verouderde bestuursstructuur van de kerk en over het gebrek aan vrouwen op gezaghebbende posities. Aanbevelingen betreffen het opnieuw doordenken van een reeks aspecten van de kerkelijke cultuur en praktijk, van de geheimhoudingsclausules in het kerkelijk recht, van clericalisme, seksuele moraliteit, de theologie van het priesterschap en de seminarie-opleiding.

 

---

*) Child Sexual Abuse in the Catholic Church: An Interpretive Review of the Literature and Public Inquiry Reports; authors Desmond Cahill and Peter Wilkinson at the Centre for Global Research at the Royal Melbourne Institute of Technology (RMIT) University.

**) https://www.ncronline.org/news/accountability/university-report-lifts-lid-child-sexual-abuse-catholic-church

Kritisch katholiek ná Kuitert?

Katholiek-zijn houdt meer in dan rooms-katholiek.  Katholiciteit is deel uitmaken van een lange en waardevolle christelijke traditie, met ruimte voor vele denominaties en interpretaties. Daarom mogen we Kuitert wel een kritisch katholiek noemen, al schuurt dat misschien even. Want Kuitert was een gereformeerde jongen.

Wat doen we ná Kuitert?  Hij heeft schoon schip gemaakt, daar mogen we hem dankbaar voor zijn.

We kunnen discussies over allerlei geloofspunten achter ons laten. We kunnen ook in- en verbeelding van God en gebod achter ons laten. We zouden vooral kunnen kijken naar waar we ons nuttig kunnen maken voor andere mensen. Dat kan op heel veel manieren: concrete actie in een voedselbank, present zijn bij mensen in sociaal isolement, bestuurlijke of politieke activiteit.

Als kritisch katholieken maken we  deel uit van de lange en waardevolle christelijke traditie. We kunnen ons, met Kuitert in het achterhoofd, opnieuw verdiepen in onze bronnen zoals de bijbel, of specifieke bronnen in de geschiedenis van de denominatie waar we mee verbonden zijn.

Er is voldoende te doen. Maar na Kuitert kijken we met andere ogen.

---